Autor: dr inż. Ryszard S. PAŁACH
Zatwierdzono na posiedzeniu Komisji Promocji i Bezpieczeństwa Żywnościowego Produktów Pszczelich w dniu 18 lutego 2004 r.
Przyjęto do stosowania przez polskich pszczelarzy Uchwałą XVII Walnego Zjazdu Delegatów Polskiego Związku Pszczelarskiego podjętą w dniu 29 lutego 2004 roku w Pszczelej Woli
Wprowadzenie
Właściwe wypełnianie funkcji spoczywających na pszczelarzu polskim z początkiem XXI wieku jest bardzo odpowiedzialnym zadaniem. Wymaga ono połączenia wielu różnych aspektów tej pięknej a zarazem społecznie i gospodarczo niezbędnej działalności. Wobec dokonanego już i nadal postępującego rozwoju cywilizacyjnego dzisiejsze pszczelarstwo w naszym kraju funkcjonuje w innych niż w nieodległej przeszłości uwarunkowaniach ekonomicznych, przyrodniczych i środowiskowych. Nastąpił i dokonuje się nadal znaczący postęp techniczny, pojawiają się nowe zagrożenia istotne dla życia pszczół, rozwija się nauka proponująca nieznane w przeszłości rozwiązania i technologie. Zmieniły się i nadal ulegają modyfikacjom regulacje prawne oraz wymagania konsumentów związane z warunkami powstawania i jakością produktów pochodzących z naszych pasiek.
Funkcjonowanie pszczelarstwa, to także konieczność przyjęcia nowych rozwiązań organizacyjnych i rygorów, których skuteczne wdrożenie pomoże nie tylko pszczołom, lecz także pszczelarzom.
W tak licznych uwarunkowaniach znajduje się obecnie pszczelarz, który nadal chce żarliwie realizować swoją pasję a zarazem oferować bliźnim najwyższej jakości „leki z Bożej apteki”– produkty pszczele nie tylko urzekające swym smakiem i aromatem, lecz również bogate w składniki odżywcze i dietetyczne, dobrze służące regeneracji organizmu i utrzymaniu zdrowia człowieka.
Aby nie pogubić się w gąszczu dróg wiodących codziennie pszczelarza do jego celów musi on posiadać i stale wzbogacać ogromną wiedzę z bardzo wielu różnych dziedzin. Sztuka pszczelarzenia staje się coraz trudniejsza i dlatego celowym jest wyposażenie pszczelarzy - pasjonatów wywodzących się z tak wielu różnych grup zawodowych - w podręczny zbiór kanonów, których przestrzeganie w każdej pasiece pozwala w znojnym zabieganiu uniknąć popełniania pozornie drobnych, ale istotnych poprzez swe skutki błędów.
I. Pszczelarz i jego pasieka
Naturalne bytowanie i rozwój rodziny pszczelej nierozerwalnie wiążą się ze swobodnym przemieszczaniem pszczół na znacznym obszarze przylegającym do pasieki, stąd zajmowanie się swoimi pszczołami musi mieć także na względzie interesy innych ludzi (w tym również sąsiadujących pszczelarzy) oraz wymaga posiadania podstawowego zakresu wiedzy i niezbędnych umiejętności. Każdy właściciel pszczół z tytułu posiadania i użytkowania zwierząt oraz wytwarzania produktów spożywczych pochodzenia zwierzęcego ma obowiązek1 zgłosić swoją pasiekę do rejestru prowadzonego przez powiatowego lekarza weterynarii właściwego terytorialnie ze względu na lokalizację danego gospodarstwa pasiecznego.
Zarejestrowanie pasieki w Powiatowym Inspektoracie Weterynarii winno nastąpić w ciągu 30 dni od chwili nabycia rodziny pszczelej lub osadzenia roju2. Właściciel zgłaszający pasiekę do zarejestrowania winien udokumentować posiadanie fachowego przygotowania na poziomie co najmniej podstawowym (ukończenie podstawowego kursu pszczelarskiego zakończonego pomyślnym wynikiem egzaminu złożonego przed uprawnioną komisją). Zgłoszone gospodarstwo pasieczne winno spełniać szczegółowe warunki weterynaryjne związane z wprowadzaniem na rynek zwierząt, czyli rojów lub rodzin albo matek pszczelich a także środków spożywczych w postaci miodu, obnóży pyłkowych, pierzgi lub mleczka pszczelego3.
Warto podkreślić, że zgłoszenie swojej pasieki do rejestru prowadzonego przez Powiatowego Lekarza Weterynarii skutkuje nadaniem jej weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego, który jest niezbędny przy wystawianiu przez pszczelarza handlowego dokumentu identyfikacyjnego do każdej partii produktu pochodzącego z jego pasieki, który wprowadzany jest do obrotu (sprzedaż przedsiębiorcy prowadzącemu skup w celu przetwórstwa lub konfekcjonowania, sprzedaż bezpośrednia w pasiece albo na wystawie lub targowisku ze środka transportu, jak również w formie dostaw produktów do zakładów żywienia zbiorowego)4.
Należy wiedzieć, że sprzedaż bezpośrednia5 produktów pszczelich (miód, miód sekcyjny, miód w kawałkach plastra zalany miodem, obnóża pyłkowe, propolis, wosk i jego wyroby, pierzga w plastrach, mleczko pszczele w miodzie, obnóża pyłkowe w miodzie – w opakowaniach szczelnie zamkniętych, nie większych niż 10 litrów) jest dokonywana przez pszczelarza w punkcie sprzedaży urządzonym na terenie jego gospodarstwa zgłoszonego do rejestru powiatowego lekarza weterynarii lub ze środka transportu na obszarze powiatu, w którym znajduje się gospodarstwo pasieczne, albo na obszarze całego kraju.
Obszar pasieczyska powinien być oznaczony (ogrodzony), zaś przy każdym wejściu powinna znajdować się tablica z napisem „Uwaga - pszczoły! Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony”3. Przy głównym wejściu poniżej tej tablicy należy podać nazwisko właściciela pasieki wraz z numerem jego telefonu. Ze względu na narażenie ludzi i zwierząt na pożądlenie przez pszczoły ustawienie uli winno służyć ograniczeniu zagrożenia, jakie jad pszczół stanowi dla osób na niego uczulonych.
Ponieważ właściciel zwierząt odpowiada za szkody spowodowane lub wyrządzone przez jego zwierzęta celowym jest, aby:
- ule z pszczołami były ustawione co najmniej 10 m od uczęszczanej drogi publicznej, budynków mieszkalnych, inwentarskich i gospodarczych, a także podwórza oraz ogrodu, natomiast 50 m od autostrad i dróg szybkiego ruchu;
- ule z pszczołami ustawione w odległości 3 - 10 m od wskazanego wcześniej otoczenia (nie dotyczy autostrad i dróg szybkiego ruchu) były oddzielone stałą przeszkodą (parkan, mur, krzewy) o wysokości co najmniej 3 m, która spowoduje wznoszenie się wylatujących i powracających do ula pszczół nad pobliskim terenem;
- w razie szczególnej konfiguracji terenu zastosować dodatkowe rozwiązania zabezpieczające otoczenie przed zwiększonym zagrożeniem;
- na obszarach o dużej gęstości zaludnienia użytkować pogłowie pszczół charakteryzujących się obniżoną agresywnością wobec otoczenia, czyli łagodnych.
- ubezpieczyć się od odpowiedzialności cywilnej pszczelarzy w ramach swojej organizacji pszczelarskiej, która negocjuje z ubezpieczycielami szczegółowe warunki ubezpieczenia grupowego i wybiera najkorzystniejszą ofertę.
Typowe dla pszczelarstwa zagadnienie przemieszczania rodzin pszczelich na poszczególne pożytki także wiąże się ze znajomością i przestrzeganiem przez pszczelarza określonych reguł. W celu ograniczenia możliwości rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych przemieszczane rodziny pszczele muszą być zaopatrzone w świadectwo zdrowia6 wydane przez powiatowego lekarza weterynarii, u którego pasieka zgłoszona jest do rejestru. Jednocześnie, zamiar przywiezienia swojej pasieki do określonej miejscowości w innym powiecie należy wcześniej zgłosić do właściwego terytorialnie powiatowego lekarza weterynarii, który dysponuje informacją o ewentualnym zagrożeniu związanym z występowaniem chorób zakaźnych na jego obszarze działania. Warto o tym pamiętać, gdyż świadectwo zdrowia rodzin pszczelich jest ważne tylko 3 dni, co oznacza, że po wykorzystaniu danego pożytku powrót pasieki na obszar rodzimego gospodarstwa pasiecznego wymaga wystawienia świadectwa przez powiatowego lekarza weterynarii z obszaru, na który pasieka była wywieziona. W razie istnienia na tym obszarze ognisk choroby zakaźnej lekarz nie wyrazi zgody na przewożenie pasieki7, co narazi jej właściciela na problemy związane z obsługą pozostawionych rodzin pszczelich a nawet może spowodować konieczność zniszczenia lub niekorzystnego sprzedania pasieki w miejscu jej czasowego postoju.
Oczywiście - kwestię przywiezienia i ustawienia swojej pasieki należy także wcześniej uzgodnić z właścicielem plantacji i gruntu, na którym ule zostaną ustawione (najlepiej dokonać tego w formie pisemnej) biorąc również pod uwagę informacje właściciela plantacji o aktualnych i planowanych ustaleniach w tym zakresie dokonanych z innymi pszczelarzami, gdyż – odwrotnie niż jest to w przypadku właściciela plantacji - nie leży w interesie żadnego z pszczelarzy dowożenie swoich rodzin pszczelich do plantacji przepszczelonych.
Nawiązanie w odpowiednim terminie wymaganych przez prawo kontaktów z właściwym ze względu na położenie danej plantacji powiatowym lekarzem weterynarii jest także niezbędne ze względu na konieczność uzyskania informacji, czy rodziny pszczele z innych pasiek przywiezione na tą samą lub sąsiednią plantację zostały u niego zgłoszone, czyli nie budzą żadnych wątpliwości w zakresie ich zdrowotności. W razie braku takiego zgłoszenia należy poprzez pisemne wystąpienie spowodować podjęcie przez powiatowego lekarza weterynarii odpowiednich kroków wyjaśniających celem wydania stosownych decyzji.
W obrębie gospodarstwa pasiecznego powinny znajdować się:
- wydzielone miejsce do składowania środków dezynfekcyjnych, zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych (np. metalowa szafa zamykana na klucz),
- miejsce zapewniające właściwe warunki do przetrzymywania leczniczych produktów weterynaryjnych, zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych (np. oznakowana apteczna weterynaryjna zamykana na klucz),
- odzież i obuwie przeznaczone do obowiązkowego użycia wyłącznie w gospodarstwie pasiecznym (najlepiej umieścić je w jednym przedziale dwuczęściowej szafie ubraniowej, której drugi przedział posłuży do przechowywania odzieży używanej poza gospodarstwem),
- maty dezynfekcyjne (do zabezpieczenia wejść i wjazdów do gospodarstwa pasiecznego w przypadku wystąpienia zgnilca amerykańskiego),
- rodki dezynfekcyjne (np. roztwór sody kaustycznej, wapno palone, mleko wapienne) w ilości niezbędnej do przeprowadzenia doraźnej dezynfekcji sprzętu i terenu pasieczyska.
W zależności od liczby posiadanych rodzin pszczelich w każdym gospodarstwie pasiecznym koniecznym jest wyodrębnienie co najmniej dwóch odrębnych pomieszczeń technologicznych (pracowni) oraz stosownej do potrzeb ilości i powierzchni pomieszczeń magazynowych.
Najwyższe wymagania funkcjonalne i higieniczne8 musi spełniać tzw. miodowa pracownia pasieczna, wykorzystywana wyłącznie jako pomieszczenie do:
- przeprowadzania miodobrania,
- dosuszania i doraźnego przechowywania pozyskanych obnóży pyłkowych,
- pozyskiwana propolisu,
- rozlewania miodu z odstojników do opakowań jednostkowych.
Wykonywanie wymienionych prac nie może być jednoczesne. Zawsze należy je rozpoczynać oraz kończyć myciem i dezynfekcją wykorzystywanych urządzeń i sprzętów połączonym ze sprzątaniem oraz myciem całego pomieszczenia. Aby umożliwić dokładne utrzymywanie czystości, podłoga i ściany pracowni miodowej winny mieć gładką i nienasiąkliwą powierzchnię a w czasie pracy musi być zapewniona możliwość bieżącego mycia rąk w czystej wodzie i ich osuszania. Wnętrze pomieszczenia musi być bezwzględnie zabezpieczone przed dostępem owadów i gryzoni.
Mając na względzie bezpośredni kontakt z żywnością pszczelarz i inne osoby pracujące w pracowni miodowej podczas miodobrania a także przy rozlewaniu miodu do opakowań detalicznych winni posiadać aktualne zaświadczenia potwierdzające dopuszczenie ich w wyniku przeprowadzonych badań lekarskich do takiej pracy.
Pszczelarz winien również posiadać (objętą programem kursu podstawowego z zakresu pszczelarstwa) niezbędną wiedzę z zakresu:
- przepisów regulujących zagadnienia bezpieczeństwa i jakości zdrowotnej żywności,
- zagrożeń wynikających z zanieczyszczeń żywności,
- zapobiegania zanieczyszczeniom żywności, zatruciom i zakażeniom pokarmowym,
- znajomości zasad dobrej praktyki higienicznej.
Każda podręczna pracownia pasieczna musi być wyposażona w apteczkę, w której znajduje się: woda utleniona, krople nasercowe, maść antyhistaminowa, wapno musujące, gaza, bandaż, przylepce, opaski i rękawiczki.